Koninklijk Eise Eisinga Planetarium

Het zonnestelsel van Eise Eisinga stond al een eeuwigheid op mijn wishlist. Mijn wens mag van het lijstje afgestreept worden want ik heb eindelijk zijn Planetarium gezien!

Na een paar dagen ben ik nog steeds zwaar onder de indruk ervan en ergens ook beduusd. Want ik vraag mezelf keer op keer af hoe in hemelsnaam heeft Eisinga dit bewegend model van het zonnestelsel kunnen nabootsen? Op die vraag krijgen we nooit een antwoord meer. Het is alweer meer dan 235 jaar geleden dat Eisinga dit “kunstwerk” heeft gebouwd.  Ja, en hij werkt nog steeds!

“Nog steeds….nog steeds… nog steedssssss”

Als in een film zou ik de woorden “nog steeds” willen laten nagalmen in dit stuk. Dat effect heeft het Planetarium op mij achtergelaten. Overweldigd ben ik erdoor. Laten we met een snelheid van een ster gaan kieken naar het oudst werkende Planetarium ter wereld.

Om de mensen gerust te stellen bouwde Eisinga een zonnestelsel in zijn woonkamer.

Eisinga kwam op het idee om een zonnestelsel na te maken toen er in april 1774 en verontrustend bericht in de Leeuwarden Courant kwam over een geschrift van predikant Eelco Alta. Daarin stond geschreven dat er op 8 mei 1774 een zeldzame samenstand van de planeten;  Mercurius, Venus, Mars, Jupiter en de Maan zou zijn. De planeten zouden zo dicht bij elkaar aan de hemel staan dat door de onderlinge krachten van deze planten de aarde uit haar baan geslingerd zou worden en in de zon zou verbranden.  Eisinga wist dat het niet waar was en dat de wereld niet zou vergaan.

Gedurende zeven jaar bouwde Eise Eisinga stug door.

“Dit planetarium hemelsplein zon en maanwijzers is uitgedagt en vervaardigd door Eise Eisinga in de jaren 1774 tot 1781”  staat er in het zonnestelsel aangegeven. Bijna zeven jaar dus!

Er was nergens anders een plek waar hij dit kon doen, dus werd het plafond van de woonkamer er voor gebruikt. Wat een rompslomp moet het voor zijn vrouw en kinderen zijn geweest want de woonkamer was tevens een slaapkamer, keuken en opslag plaats. Aan de andere kant  (precies aan de overkant van de bedstee) van het huis was er nog een bedstee en de wolkammerij . Eisinga was wolkammer en in 1820 won hij een internationale prijs voor het kleuren van zijn wol. Zelfs als ambachtsman was hij meester in zijn werk!

Het wolkammen heeft Eisinga van zijn vader geleerd en de ook de interesse voor sterrenkunde en wiskunde.

Middels een zelfstudie heeft Eisinga op vijftienjarige leeftijd een eigen wiskundeboek geschreven van 650 pagina’s waarin hij wiskundige vraagstukken behandelt uit de werken van wiskundige Euclides (links). Op achttienjarige leeftijd kwamen er nog twee boeken uit. Een daarvan is het boek Gnomonica of Sonnewijsers alle door passer en lijnjaal afgepost, op de Noorderbreedte van Dronrijp. Dronrijp is de geboorteplaats van Eisinga en op 24 jarige leeftijd verhuisde hij naar Franeker met zijn echtgenote.  Als klein kind liep Eisinga  een keer in de week van Dronrijp naar Franeker waar hij de wiskunde boeken bestudeerde van Euclides.

Maar nu gaan we weer terug naar het zonnestelsel. Het zonnestelsel moest door Eisinga worden verkleind. Om de werkelijkheid te verkleinen moest hij deze eén biljoen (duizend miljard) verkleinen.

Dat betekent dat eén millimeter aan het plafond gelijk staat met eén miljoen kilometer in werkelijkheid! Dat dit hem is gelukt! Eisinga is een genie. Mij kost het al moeite om dit feitje uit te leggen. Op de linkerfoto staat het centrale deel van het zonnestelsel. De andere foto ernaast is uitvergroot. In het midden wordt de zon voorgesteld door een ster. Ik weet niet of je het goed kan zien, maar rond de zon zijn gleuven uitgezaagd, waardoor de planeten bewegen. De planeten hangen als bollen aan metalen staafjes, die door de sleuven in het plafond steken. De maan draait zelfs om de aarde heen. Ongelofelijk!

De bolletjes zijn voor de helft zwart geschilderd. Hiermee wordt de dag- en nachtzijde aangegeven.  Bij volle maan zie je de gouden kant van het bolletje. Door dit te lezen kan ik mij al te goed voorstellen dat je nu (net als ik) al lyrisch wordt. Laat staan als je dit werk in het echt hebt gezien. Maar het wordt alleen maar bijzonderder! Lees maar weer mee!

 Kijkend naar het zonnestelsel zie je niet veel gebeuren.

Behalve op de hemelsplein boven de bedstee, daarop de is de zonsopgang en ondergang te zien. Alle klokken werken nog op de  werkelijke  lokale tijd van Franker. Tegenwoordig wordt de Midden Europese tijd gehanteerd en dit betekent dat er veertig minuten bij de lokale tijd moet worden opgeteld en in de zomerperiode een uur extra.

Maar dit is niet alles. Eén keer in de week moet de klok opgewonden worden.

In de klerenkast is er een gewicht van 12 kilo dat omhoog moet worden getrokken.  Na 40 jaar moeten de planeten Venus en Mercurius bijgesteld worden. De planeet Jupiter is de meeste nauwkeurige, die moet eens in de 800 jaar. De wijzer moet eens per 4 jaar worden teruggedraaid vanwege de schrikkeljaar. Saturnus beweegt rustig met zijn tijd mee en maakt dit jaar zijn 9^e rondje sinds 1781.

Alle planeten, wijzers en klokken worden aangedreven door 60 houten hoepels en schijven, waarop tienduizend, en nu komt het, handgesmeden spijkers zijn aangebracht.

Dit radarwerk wordt bestuurd door een slingerklok (die hoor je ook in de woonkamer tikken) die de juiste snelheid regelt. Die slinger hangt boven in de bedstee. Door temperatuurschommelingen moet die soms wat vaker worden bijgesteld. Om deze reden moet de woonkamer deur altijd goed dichtgetrokken worden.

Hoe zit het met de jaartallen?

Daarvoor heeft Eisinga een jaarplankje  bedacht dat om de 22 jaar er uitgehaald . Om vervolgens opgeschuurd  te worden en de jaartallen opnieuw aan te brengen. Ieder jaar op 31 december rond vier uur ’s middags begint het jaartal te verschuiven en om middernacht begint het nieuwe jaar. Hoe sprookjesachtig  magisch en onwerkelijk is dat.

Het wordt nog onwerkelijker. Eisinga heeft niet alleen de planeten weergegeven in zijn Planetarium. Ook de dagen van de week en de sterrenbeelden zijn aangegeven.

Eisinga heeft na zijn dood handleidingen achtergelaten hoe het Planetarium werkt. In 2006 werd het Planetarium Koninklijk en in 2008 kreeg het pand een nieuwe entree.

Zoals je inmiddels weet wil houd ik van leuke weetjes. Dit keer heb ik er twee.

Eisinga zat op een krukje met studenten van de Franeker Universiteit  om zich heen. Toen hij even weggeroepen werd besloten de studenten een grapje met hun docent uit te halen. Ze zaagden alle  vier poten van de kruk af.

Toen Eisinga terugkwam en weer ging zitten zei hij: “De hemel is gestegen of de aarde gedaald”. Twee maanden nadat Eisinga klaar was met het Planetarium werd Uranus ontdekt op 13 maart 1781 door de Engelsman William Herschel met een zelfgemaakte telescoop.

Belangrijk om te weten.

LEUK!  Alles is er geweldig! Er is een uitleg van ongeveer 15 minuten in de Planetariumkamer. Ik ben van mening dat iedereen het Planetarium in zijn leven gezien moet hebben. LET OP; Tussen de ramen van de eerste verdieping ( van het oude pand) zit een zonnewijzer die de zonnetijd van Franeker aangeeft.  Die werkt ook nog steeds! De azuurblauwe van de planetarium verflaag is origineel.

In het Koninklijk Eise Eisinga Planetarium is het museumkaart niet geldig. De prijs van een kaartje bedraagt € 5, 25. Jongeren tot 3 jaar hebben gratis toegang.  De zolder is niet toegankelijk voor minder validen.

Ben jij weleens naar het Planetarium Franeker geweest? Wat vond jij ervan?

Voor meer informatie: Planetarium Eise Eisinga

Met een buiging voor Eisinga,

Sandra